ΕΝΑΣ ΥΜΝΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΘΑΚΗ*

Νομίζουμε πως δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην ονειρεύεται ένα ταξίδι στην Ιθάκη. Ακαταμάχητη έλξη εξασκεί στις φαντασίες και στα πνεύματα το βαθύκολπο αυτό νησί, που είναι σκεπασμένο από τα φτερά των συναρπαστικών μύθων, των ιστορικών, των περιπετειών και των καθολικών ανθρωπίνων συμβόλων της Οδύσσειας. Κι εδώ ανακύπτει πάλι η τεραστία δύναμη και ενέρεια της ποιήσεως. Τα ταξίδια προς την Ιθάκη, Θεός βασιλιάς της αληθινός και παντοτεινός, είναι ο Όμηρος. Προς τα έργα του και τις νοητές μορφές που έπλασε στρέφεται η παγκόσμια ευαισθησία. Δεν ταξιδεύει κανείς προς την Ιθάκη όπως θα πήγαινε στο Κάπρι, στα νησιά του Ειρηνικού, ή στις Αζόρες. Σκοπός του μοναδικού αυτού ταξιδιού, δεν είναι ούτε η καθαρή φυσιολατρεία, η σύγχρονη, ούτε η ψυχαγωγία, ούτε η τουριστική απόλαυση κοσμοπολιτικών ανέσεων. Κίνητρο του ταξιδιού προς την Ιθάκη, είναι εκείνη η βαθειά και μυστηριακή περιέργεια του ανθρώπου να γνωρίσει τους τόπους που σ’ αυτούς, είτε από τη μυθολογία, είτε από τη Θρησκεία, είτε από την Τέχνη, προβλήθηκαν κι έζησαν και ζουν και επενεργούν οι μεγάλες ανθρώπινες μορφές – σύμβολα οι μορφές – νοήματα ζωής, οι μορφές – ακατάλυτες ηθικές αξίες και μέτρα της ζωής των μεταγενεστέρων. Αυτές τις μορφές που πρωτογέννησε τέτοιες που τις γνωρίζουμε από το θαυμαστό έπος της Οδύσσειας. Ο Οδυσσέας, η Πηνελόπη, ο Τηλέμαχος, ο Λαέρτης, οι μνηστήρες, η θεραπαινίς Ευρύκλεια, οι αρχαίοι βοσκοί των χοίρων, δεν είναι φαντάσματα του παρελθόντος. Είναι πλέον υπερβατικά πλάσματα της μεγάλης ποίησης, απείρως πιο ζωντανά και πιο σημαντικά για το νόημά τους, από μας που νομίζουμε πως ζούμε. Κι αυτό το χρωστούν στην ποίηση, στην ποίηση που παίρνει το πρώτο υλικό της ζωής και το ξαναπλάθει και το πνευματοποιεί και του δίνει το απόλυτο νόημά του.
Ένα τέτοιο κίνητρο έφερε κι εμάς στο “ξακουστό νησί της Ιθάκης”. Στην ουσιαστική πατρίδα του Ομήρου, την Ιθάκη, στη νησιώτικη αυτή περιοχή που τόση ποίηση έκλεισε και κλείνει, ήρθαμε να τιμήσουμε έναν μεγάλον, απόγονο του “τυφλού ραψωδού”, έναν από τους πιο άξιους κληρονόμους της αθάνατης λύρας του, τον Κωστή Παλαμά. Μαζί με τον Σολωμό, τον Κάλβο και τον Βαλαωρίτη, και λίγο αργότερα, με τον Σικελιανό, ο Παλαμάς, είναι ο ποιητής που απέδειξε πως δεν είχε σωπάσει το “αηδόνι του Κολωνού”, και πως η μεγάλη ποίηση εξακολουθεί να ρέει μέσα στη γλώσσα μας, όπως και στ’ αρχαία χρόνια.
Αλλά δεν είναι μόνο αυτό το “δικαίωμα” να πούμε, που έχει η Ιθάκη, επί του Παλαμά. Δεν είναι ακόμα το γεγονός πως ένας ποιητής τόσο “πανελλήνιος”, τόσο “πανεθνικός”, πρέπει να γιορτάζεται με τον ίδιο τρόπο όπου και όπως υπάρχει Ελλάδα. Είναι και τούτο. Η μητέρα του Παλαμά, το γένος Πεταλά, καταγόταν απ’ αυτά τα χώματα. Ανήκε σ’ έναν από τους πιο ανεπτυγμένους, κοινωνικά, κλάδους των Πεταλάδων. Υπάρχουν πολλά στοιχεία που μαρτυρούν για τη μόρφωση και την πνευματικότητα της μητέρας του Κωστή Παλαμά, όμως τα στοιχεία αυτά, δεν ήρθαν ακόμα στη δημοσιότητα. Τα ερευνά αυτή τη στιγμή, μέσα στα απειράριθμα κατάλοιπα και χειρόγραφα του Παλαμά, ο γνωστότατος βιβλιογράφος του και ερευνητής των πηγών του έργου του, Γιώργος Κατσίμπαλης. Έτσι λοιπόν, μαζί με τις άλλες δυο πατρίδες του ποιητή, την Πάτρα και το Μεσολόγγι, η Ιθάκη μπορεί να θεωρηθεί σα μια τρίτη πατρίδα του. Δεν είναι κακό να έχουν οι ποιητές πολλές πατρίδες. Άλλωστε κι αυτή ακόμα η περίπτωση, μας έρχεται από τον Όμηρο. Κι ίσως θα πρέπει και να σκεφθούμε πως και οι τρεις αυτές “κοιτίδες” του Παλαμά, πέφτουν από τη μια μεριά του Ιονίου – βλέπουν κατά την Δύση, κατά την Ευρώπη. Βλέπουν κατά κει που έστρεψε από νωρίς το νου του ο Κωστής Παλαμάς. Προς τα εκεί άνοιξε τα πλατειά παράθυρα του στοχασμού, απ’ όπου πλούσιο χύθηκε στη Ελλάδα το Ευρωπαϊκό πνεύμα, και ζωοποίησε την ελληνική λογοτεχνία, όπως είχε ζωοποιήσει παλαιότερα τον Ιόνιο πνευματικό και κοινωνικό πολιτισμό.
Ο Παλαμάς στάθηκε φανατικός μελετητής και μεταφυτευτής του Ιόνιου πνευματικού πολιτισμού στην Ηπειρωτική Ελλάδα και ιδίως στην Αθήνα. Το κεφάλαιο των πνευματικών και ποιητικών σχέσεων του Παλαμά με το Ιόνιο, είναι τεράστιο, και βέβαια δεν είναι το σημερινό θέμα της ομιλίας μας. Αναφέρουμε μονάχα τις μεγάλες μελέτες του για τον Σολωμό, τον Κάλβο, τον Βαλαωρίτη, τον Πολυλά, τον Λασκαράτο, τον Μαβίλη και για τόσους άλλους, τα περίφημα άρθρα του για τον Οδυσσέα, που θα μπορούσαν ν’ αποτελέσουν ένα ολόκληρο βιβλίο, και τα σχετικά ποιήματα που εμπνεύσθηκε κατά καιρούς από τα νησιά του Ιονίου. Θα σταθούμε μόνο στην τελευταία περίπτωση, για ν’ ακούσουμε δυο ποιήματα που έχουν άμεση σχέση με τα μεγάλα σύμβολα της Ιθάκης. Το ένα είναι το πασίγνωστο “Τραγούδι των Εφτά νησιών”, γραμμένο στα 1905. Το ποίημα αυτό, που απαριθμεί με συγκίνηση και θαυμασμό τις χάρες των επτά νησιών τελειώνει με μια ευχή προφητική. Το 1905 είναι χρονιά δύσκολη για την Ελλάδα. Την πιέζει ακόμα το άγχος της ήττας του 1897 – και τίποτε δε φαίνεται σαν προμήνυμα κάποιας νέας αυγής. Κι ο Παλαμάς, ονειρευόμενος έναν μεγάλον άνδρα που θα μπορούσε να ξαναστυλώσει την Ελλάδα, συλλογίζεται με νοσταλγία δύο μεγάλα πνευματικά και ηθικά σύμβολα του Ιονίου: τον Ιθακήσιον Οδυσσέα με τον πολυμήχανο νου και τον Κερκυραίο Καποδίστρια τον πρώτο μεγάλο πολιτικό της Νέας Ελλάδας, που δεν πρόλαβε μην καν να θεμελιώσει το εκπολιτιστικό του έργο. Φαντάζεται ένα ταίριασμα των δυο αυτών προτύπων της ενέργειας και της δημιουργίας, σ’ έναν νέον Έλληνα αναγεννητή και Οδηγό – και τελειώνει το ποίημά του με την εξαίσια στροφή: “Σα να είστε Ηλύσια, σ’ εσάς αρχαία και νέα, – μακάρια, δοξαστά, – του Καποδίστρια η ψυχή και ο ίσκιος του Οδυσσέα – φιλιούνται ταιριαστά. Άμποτε από το ταίριασμα κι από το φίλημά τους – κάποιος να γεννηθεί – πλάστης, απάνω από γκρεμούς κι απάνω από θανάτους, – με λόγο ή με σπαθί”.
Στην “Ασάλευτη Ζωή”, την πιο λυρική συλλογή του Παλαμά, βρίσκονται δυο ωραιότατα ποιήματα παρμένα από την “Οδύσσεια”. Το ένα είναι η “Ραψωδία”. Σ’ αυτό, ο ποιητής ανιστορεί λυρικά την συναρπαστική εντύπωση που του έκαμε η ποίηση του Ομήρου, όταν πρωτοήλθε μ’ αυτήν σ’ επαφή, στο σχολείο, μαθητής. Εκεί συνταυτίζεται με τον Οδυσσέα που συνεχώς αναζητάει, κλαίοντας, το νησί του, και μας λέει πως είναι κι αυτός ένας αιώνιος ταξιδευτής, γυρεύοντας μια πατρίδα, την αγάπη. “Και να η καρδιά μου μέσα ταξιδεύτρα χίλιων τόπων, διψώντας μια πατρίδα, την αγάπη”. Ταξιδευτής ο Παλαμάς παντού όπου ο νοητός χώρος, στα σύγχρονα, στα παλιά, στάθηκε και μπροστά στην ωραία και ιδεατή μορφή της Πηνελόπης. Και ανάπλασε και τραγούδησε και ζωγράφισε έντονα και δραματικά το νόημα και την ακτινοβολία του συμβόλου αυτού της πιστής συζύγου, της εμμονής δηλαδή σε μια ηθικήν αξία, ενός συμβόλου που δεν έχασε τίποτε από τη σημασία του ακόμα και στους σημερινούς καιρούς που όλα τ’ ανασκάπτουν και τα γκρεμίζουν.

ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΑΝΤΩΝΗΣ

*Η εισαγωγή της ομιλίας του Ανδρέα Καραντώνη από τον εορτασμό επ’ ευκαιρία της 100ετηρίδος από την γέννηση του Μεγάλου Έλληνα Ποιητή ΚΩΣΤΗ ΠΑΛΑΜΑ. εις το Μορφωτικό Κέντρο Ιθάκης στις 28 Ιουνίου 1959.

Φωτογραφία Σπύρου Μελετζή (Συλλογή Τηλέμαχου Καραβία)