ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΤΗΣ ΙΘΑΚΗΣ: ΠΑΙΔΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΕΙΟ

Και πρώτα απ’ όλα θα μιλήσουμε για τα παιδικά χρόνια και το σχολείο. Το πρώτο πράγμα που θα πρέπει να πούμε οτι όλη η ζωή της γυναίκας στην Ιθάκη, όπως και αλλού, στιγματίζεται από το διαχωρισμό των φύλων και τη διαφορετική αγωγή που έπαιρναν αγόρια και κορίτσια.

Η αξία της μόρφωσης για τις κοπέλες δεν ήταν κάτι που το θεωρούσαν απαραίτητο καμιά φορά μάλιστα το έβλεπαν και με καχυποψία. Γενικά, όμως τα παιδιά, αγόρια και κορίτσια δεν λάμβαναν σπουδαία μόρφωση. Οι οικονομικές ανάγκες των οικογενειών ήταν τόσο μεγάλες που τα παιδιά έπρεπε γρήγορα να βγουν στη δουλειά για να βοηθήσουν το σπίτι τους. Ας λάβουμε ακόμα υπόψη μας πως οι οικογένειες ήταν τότε πολύ μεγάλες και – πράγμα παράξενο – τα κορίτσια πλειοψηφούσαν σ’ αυτές: Σε μια οικογένεια τα κορίτσια ήταν 5 και τα αγόρια 3, σε άλλη τα κορίτσια ήταν 7 και ένας μοναχογιός. Όπως και να’ ναι η οικονομική πίεση ήταν τόσο μεγάλη που τα παιδιά – αγόρια και κορίτσια – έπρεπε να βοηθήσουν το σπίτι.

Μια κυρία μας είπε: Είμαστε μεγάλη οικογένεια και ο πατέρας μου είχε να θρέψει οκτώ και όλοι εβοηθήσαμε. Είχα και πρωτύτερα δυο αδερφάδες που δουλεύανε. Δουλεύαμε για να σώσουμε την οικογένεια.

Κι ακόμα περισσότερο από τα αγόρια τα κορίτσια μπορούσαν να ανακουφίσουν την μητέρα τους σε μερικές από τις οικιακές ασχολίες: Κοιτάτε… ήθελε η κάθε μάνα να κρατήσει το παιδί κοντά της, να τη βοηθήσει που’ χε άλλα παιδιά μικρότερα. Γι’ αυτό δεν τ’ άφηνε να πάει σχολείο και το κρατούσε στο σπίτι.

Η ζωή της γυναίκας ξεκινούσε με θυσίες και καμιά φορά θυσιαζόταν ολόκληρη.

Να, μια περίπτωση που η μικρότερη αδερφη θυσιάζει τον εαυτό της και αναγκάζεται να μην κάνει δική της οικογένεια για να μεγαλώσει τα ορφανά που άφησε πίσω της η νύφη της: Εγώ παιδί μου είχα χάσει τη μητέρα μου, δε τη γνώρισα, ήμουνα μικρή τριών χρονών, δε τη γνώρισα τη μητέρα μου, πέθανε, έμεινα με τον πατέρα μου εγώ κι η αδερφή μου και ο πατέρας μου αγαπούσε πολύ τη συγχωρεμένη τη μάνα μου και δεν ήθελε να παντρευτεί και έμεινε μαζί μας και με μιαν αδερφή του που έμεινε ανύπαντρη και μας έβγαλε. Ναι. Έμεινε ανύπαντρη η αδερφή του πατέρα μου για να μας μεγαλώσει και μας μεγάλωσε, δόξα τω Θεώ εβγήκαμε.

Έτσι λοιπόν, τα κορίτσια γρήγορα σταματούσαν το σχολείο. Στο προπολεμικά χρόνια βέβαια η φοίτηση στο Δημοτικό σχολείο ήταν υποχρεωτική, μερικές κοπέλες όμως τελείωναν την τετάρτη τάξη και σταματούσαν, οι περισσότερες όμως προχωρούσαν μέχρι την έκτη δημοτικού. Βέβαια τα κορίτσια που σταματούσαν ανήκαν στις πιο φτωχές οικογένειες των ναυτικών και αγροτών.

Για τα κορίτσια των πιο ευκατάστατων οικογενειών υπήρχε το Σχολαρχείο και για τα ελάχιστα εκείνα κορίτσια που είχαν έφεση για γράμματα, αλλά και την οικονομική άνεση, υπήρχαν οι σχολές έξω από την Ιθάκη, όπως η Κοργιαλένειος στην Κεφαλονιά ή η Σχολή Καλογραιών στην Πάτρα, ή ακόμα και το Αρσάκειο, επίσης στην Πάτρα, απ’ όπου έβγαιναν οι μελλοντικές δασκάλες. Σ’ όλες όμως αυτές τις περιπτώσεις οι κοπέλες έπρεπε να μένουν εσώκλειστες για ασφάλεια, αν και γενικά οι ανώτερες σπουδές αντιμετωπίζονταν με καχυποψία. Σε μια περίπτωση μάλιστα οι αμφιβολίες για την ασφάλεια του κοριτσιού στη σχολή Καλογραιών στην Πάτρα ήταν τόσες ώστε η μητέρα αποφάσισε να αποσύρει την κόρη της και να την φέρει πίσω στους Άγιους Σαράντα. Ακόμα και το Γυμνάσιό μας, όταν έγινε υποχρεωτικό, αντιμετωπίστηκε με δυσπιστία. Να πως εξέφρασε τη δυσφορία της μια γιαγιά της οποίας η εγγονή θέλησε να παρακολουθήσει το γυμνάσιο. Έλεγε στην κόρη της: Την κόρη σου τη μεγάλη δε τη φοβάμαι καθόλου αλλά αυτή τη μικρή δεν την βλέπω, τι την ήθελες και την πήγες στα μεγαλύτερα σχολεία! Και μια άλλη έλεγε: Ήτανε περιττά τα πολλά γράμματα, περιττά. Μετά, ήτανε να μάθεις μια τέχνη.

Έτσι λοιπόν λίγες κοπέλες πήραν ανώτερη μόρφωση και στα προπολεμικά χρόνια το ανώτερο που μια κοπέλα μπορούσε να φτάσει ήταν να γίνει δασκάλα.

Οι αρχοντοπούλες βέβαια δεν αντιμετώπιζαν θέμα εργασιακής απασχόλησης. Μερικές έπαιρναν μαθήματα στο σπίτι και αργότερα έδιναν εξετάσεις στη Λευκάδα – όπως μας είπαν – για να πάρουν επίσημα το δίπλωμά τους. Μας ανέφεραν ακόμα την περίπτωση μιας κοπέλας που φοίτησε στην εμποροναυτική Σχολή Σταθάτου για να μάθει Γαλλικά και Γερμανικά. Οι αρχοντικές οικογένειες που είχαν αποκτήσει λεφτά με το εμπόριο της Ρουμανίας δεν δίσταζαν να προσθέσουν το πιάνο στην αγωγή των κοριτσιών τους. Μια κυρία αφηγήθηκε τις εντυπώσεις της όταν μικρή κοπελίτσα περνούσε έξω από τα αρχοντόσπιτα της Ιθάκης. Εδώ τα παραθαλάσσια σπίτια, όταν ήμουν μικρή κοπελίτσα είχαν όλα πιάνα. Εδώ στην Ιθάκη ήτανε πολύ μορφωμένος κόσμος. Πήγαινα καμιά φορά να ψωνίσω και άκουγα τα πιάνα. Στα αρχοντικά του Σταθάτου, του Ζαβού, του Παΐζη, του Δρακούλη, του Μπαρούνου, του Μαρούδα οι κοπέλες συμπλήρωναν την ανατροφή τους με το πιάνο. Και βέβαια τα αρχοντικά αυτά ξεσήκωναν το θαυμασμό και για τις επιπλώσεις, τα ασημικά και τις πορσελάνες τους: Εδώ ήτανε αρχοντόσπιτα και είχανε πράγματα πολλά, παιδάκι μου, που να τα’ βλεπες! Εγώ που πήγαινα, και δούλευα στα σπίτια τους αυτουνώνε, είχανε αφεντιές έτσι τα λέγανε τότε αυτά τα πράγματα, αφεντιές! Ωραία πράγματα. Τα χαιρόσουνα.

Βέβαια όλοι αυτοί οι θησαυροί, ξεπουλήθηκαν στην κατοχή κυρίως, και τα υπόλοιπα χάθηκαν με τους σεισμούς του ’53.

Για τις φτωχότερες κοπέλες όμως το σχολείο έπρεπε να σταματήσει γρήγορα για να βοηθήσουν την οικογένειά τους. Οι πολύ φτωχές δούλευαν στα εύπορα σπίτια, κυρίως βοηθούσαν στη μπουγάδα. Οι περισσότερες όμως βοηθούσαν στις οικιακές και αγροτικές εργασίες, παράλληλα όμως μάθαιναν μια τέχνη άλλες εργόχειρο κι άλλες μοδιστρική. Ελάχιστες και σε μεταγενέστερα χρόνια ασχολήθηκαν με την κομμωτική. Το εργόχειρο απασχόλησε πολλές. Μάθαιναν κοπανέλι, ασπροκέντια, φιλέ, βελονάκι, κασινάκι, καρό. Πολύ λιγότερες όμως ασχολήθηκαν με τον αργαλειό. Ήδη από τα προπολεμικά χρόνια λιγόστευαν εκείνες που δούλευαν τον αργαλειό.

Πολλές κοπέλες πάλι μάθαιναν την μοδιστρική. Στο Σταυρό ήταν η Σχολή Μοδιστρικής της Ρίτας του Δούρου, είχε 18-20 μαθήτριες που φοιτούσαν δωρεάν αλλά βοηθούσαν στη δουλειά.

Η πιο αξιόλογη σχολή μοδιστρικής όμως ήταν της Αικατερίνης Μαρούδα. Οι θιακές, γενικά, ήταν όλες πολύ κομψές. Αξιοσημείωτο είναι το ακόλουθο ανέκδοτο: Όταν ο Γιώργος και η Όλγα επισκέφτηκαν τα απελευθερωμένα επτάνησα η βασίλισσα ρώτησε με ποια παραδοσιακή στολή ντύνονταν οι γυναίκες ώστε να ντυθεί ανάλογα. Η απάντηση ήταν άμεση: “Όπως στο Παρίσι”!

Φυσικά δεν έπαιρναν μεροκάματο γιατί σιγά σιγά μάθαιναν την τέχνη. Ταυτόχρονα μάθαιναν και άλλα πράγματα γύρω από την οικοκυρική. Οι κοπέλες μπορούσαν μ’ αυτόν τον τρόπο να ετοιμάσουν τα προικιά τους αλλά και να πουλήσουν τα εργόχειρά τους βοηθώντας έτσι τις ανάγκες του σπιτιού. Αυτές οι εργασίες όμως θεωρούνταν προσωρινές μέχρις ότου βρεθεί ο κατάλληλος γαμπρός και η κοπάλα παντρευτεί. Απασχόληση άλλη από κείνη της νοικοκυράς και μητέρας κανείς δε σκεφτόταν για τη γυναίκα. Με τις αντιλήψεις αυτές χάθηκαν βέβαια πολλά ταλέντα. Πολλές ηλικιωμένες θιακές έχουν σήμερα το παράπονο πως δεν τις άφησαν να μάθουν γράμματα:

Εγώ, λοιπόν, έβγαλα το δημοτικό σχολείο ωραία, ήμουνα πολύ ξύπνια στο σχολείο. Λοιπόν, ο δάσκαλος κάλεσε τον πατέρα μου και του είπε: Για να σου πω, λέει, τούτη η κοπέλα είναι αμαρτία να μην τη βάλεις στο σχολαρχείο, λέει, να πάει να γίνει το ελάχιστο, λέει, μια δασκάλα. Λέει εκείνος: Με τι να την βάλω; Έχω λεφτά; Λέει: Να κάνεις ο,τιδήποτε, πως τα βάζεις τα αγόρια και δεν βάζεις και την κοπέλα; Α, έχουμε περιβόλι, λέει, και πρέπει να’ ρθει αύριο να ποτίσει με το ποτιστήρι. Και είχα και ένα θερίο τσαπί κι έσκαβα. Αλλά δεν πήγα στο σχολείο. Έβγαλα όμως την οικογένειά μου, δούλεψα τίμια και καλά και έκανα ό,τι ήθελα, έβγαλα τη σύνταξή μου και έχω την τσέπη μου γεμάτη και δεν έχω ανάγκη κανέναν.

Αν και η θέση της γυναίκας ήταν περιορισμένη τόσο από τις αντιλήψεις της εποχής όσο και από τα φτωχά οικονομικά των οικογενειών από πολύ νωρίς έγιναν προσπάθειες για να βοηθηθεί οικονομικά και ηθικά η γυναίκα αγρότισσα.

Στις 16 Σεπτεμβρίου 1904 με πρωτοβουλία της κας Αικατερίνης Μαρούλη ιδρύεται ο σύλλογος των Κυριών υπέρ της Γυναικείας Παιδεύσεως. Μέλη του συλλόγου είναι όλες σχεδόν οι Θιακές αρχόντισσες: Ιουλία Βλησμά, Άννα Πεταλά, Μαλβίνα Νικήτα, Κέκα Δενδρινού, Μαρίκα Κράλλη, Μαρία Κυπαρίσση, Καλλιόπη Καλλιμάνη, Τατιανή Ρεμαντά, Δώρα Κοκκίνη, Μαριγώ Παξινού, Πηνελόπη Παΐζη, Βούλα Μάντζαρη, Νικολέτα Χάνου, Ευγενία Λεκατσά, Ανδριάνα Ζαβού, Μαρίκα Μουράττη, Μαριγώ Σταθάτου, Πραξιθέα Καραβία, Ανδριάνα Φερεντίνου, Αργυρή Παξινού, Σωσάνη Φερεντίνου, Αικατερίνη Δρακούλη και άλλες σύνολο 33 κυρίες. Ο Σκοπός του συλλόγου είναι “η παίδευσις και μόρφωσις της γυναικός και η παροχή εργασίας εις αυτήν”. Προς επίτευξιν του σκοπού τούτου ο Σύλλογος θέλει ιδρύσει επί του παρόντος: α’) Προπαρασκευαστικόν σχολείον κορασίδων και β’) Εργαστήριον χειροτεχνίας.

Οι κοπέλες που διδάσκονταν στη Σχολή Μαρούλη φοιτούσαν δωρεάν και μάθαιναν ανάγνωση, γραφή, τις τέσσερεις πράξεις της αριθμητικής και την ιχνογραφία. Μια φορά την εβδομάδα παρακολουθούσαν μαθήματα χριστιανικής ηθικής. Φυσικά η κυρία απασχόλησής τους ήταν να μάθουν ή να τελειοποιηθούν στα διάφορα εργαστήρια ραπτικής, πλεκτικής, ποικιλτικής, υφαντουργικής κλπ. Η Σχολή του Συλλόγου των Κυριών ήταν μια πρώτη σοβαρή προσπάθεια να βελτιωθεί η θέση της γυναίκας και να ενισχυθούν τα φτωχά κορίτσια.

• Από την εργασία μαθητριών της 3ης τάξης του ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΙΘΑΚΗΣ το 1996-97 «ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΤΗΣ ΙΘΑΚΗΣ» – Μαρτυρίες ζωής, που το συντονισμό και τη γενική επιμέλεια και συντονισμό είχαν ο φιλόλογος Κίμωνας Κολυβάς και η καθηγήτρια πληροφορικής Παναγιώτα Σκούρτη.