ΕΝΑΣ… ΑΕΤΟΣ ΧΩΡΙΣ ΦΤΕΡΑ

Μπορεί οι φτερούγες να του λείπουν, όμως η «ουρά» και τα «ζύγια» αρκούν για να τον κάνουν να πετάξει ψηλά στον ουρανό της Καθαρής Δευτέρας. Πολύχρωμος και ναζιάρης, προαγγέλλει την άνοιξη και σηματοδοτεί το τέλος της Αποκριάς και την αρχή της Σαρακοστής. Ποιος το φανταζόταν άραγε ότι παλιά οι Κινέζοι κρατούμενοι μπορούσαν χάρη σ’ αυτόν να κερδίσουν την ελευθερία τους; «Αμολάμε καλούμπα» και σας ταξιδεύουμε στον χρόνο, για να σας διηγηθούμε την ιστορία του χαρταετού.

Λίγη λαογραφία

«Όποιος δεν έπαιξε ποτέ του με χαρταετό, δεν κοίταξε όσο χρειάζεται ψηλά. Όποιος δεν ένιωσε την αντίσταση του μεγάλου σπάγκου, δεν εκατάλαβε τη δύναμη του αέρα. Κι όποιος δεν εφώναξε με την ευθύνη και την πρωτοβουλία του παιδιού που βλέπει να κινδυνεύει στο ψηλό μετεώρισμά του ο αετός, δεν ένιωσε τη χαρά του να τα βγάζεις πέρα μόνος σου με τη Φύση».

Με αυτά τα λόγια ο Κεφαλλονίτης λαογράφος Δημήτριος Λουκάτος δίνει μια άλλη διάσταση στο αγαπημένο, για μικρούς αλλά και μεγάλους, υπαίθριο παιχνίδι που τηρείται κάθε χρόνο ως έθιμο της Καθαρής Δευτέρας.

Η Καθαρή Δευτέρα είναι ταυτισμένη με τα κούλουμα, δηλαδή τη μαζική έξοδο του κόσμου στις εξοχές και τον εορτασμό της στη φύση. Για την ετυμολογία της λέξης «κούλουμα» υπάρχουν πολλές εκδοχές. Σύμφωνα με τον πατέρα της ελληνικής λαογραφίας Νικόλαο Πολίτη, η λέξη προέρχεται από το λατινικό «cuuiulus», που εκτός από σωρός σημαίνει επίσης αφθονία, αλλά και τέλος. Τα κούλουμα εκφράζουν, δηλαδή, τον επίλογο της Αποκριάς.

Μια άλλη εξίσου πιθανή θεωρία θέλει τα κούλουμα να προέρχονται από την, επίσης λατινική, λέξη «columna» –που σημαίνει κίονας, κολώνα– κι αυτό γιατί οι Αθηναίοι συνήθιζαν να γιορτάζουν την Καθαρή Δευτέρα στις «κολώνες», δηλαδή στους Στύλους του Ολυμπίου Διός, χωρίς φυσικά να ξεχνούν να πάρουν μαζί τους το χάρτινο σύνεργο του υπαίθριου παιχνιδιού, που τελικά επικράτησε ως έθιμο.

Οι μαγικοί χαρταετοί και οι επανδρωμένες (!) πτήσεις

Η ιστορία του χαρταετού έχει βαθιές ρίζες στην αρχαία Κίνα, ξεπερνώντας τα 2.400 χρόνια ζωής. Υλικό κατασκευής των αετών δεν υπήρξε, βεβαίως, από την αρχή το χαρτί. Σε κείμενο του 4ου π.Χ. αιώνα αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι κάποιος Κουνγκσού Φαν κατασκεύασε ένα «ξύλινο πουλί» που πέταγε τρεις μέρες συνεχώς.

Οι λαοί της Ανατολής χρησιμοποιούσαν τους (χαρτ)αετούς σε μαγικές τελετές, θρησκευτικές εκδηλώσεις και ενέργειες εξορκισμού του κακού. Πολλοί έδεναν πάνω τους μικρά χαρτάκια, πάνω στα οποία έγραφαν τις αρρώστιες και τις συμφορές τους και τις άφηναν να φύγουν μακριά, ενώ άλλοι έστελναν προς τον ουρανό τις ευχές και τις επιθυμίες τους για να εισακουστούν. Κάποιοι προσάρμοζαν μικρές φλογέρες στο κεφάλι του αετού, για να σφυρίζουν και να διώχνουν τα κακά πνεύματα, ενώ πολλοί ήταν εκείνοι που ύψωναν ομαδικά τους αετούς, σαν προσευχή στον ουρανό, κι έψαλλαν ύμνους.

Το πιο εντυπωσιακό ίσως στοιχείο στην ιστορία του χαρταετού είναι η χρήση του για στρατιωτικούς σκοπούς. Συγκεκριμένα, στην Κίνα κατασκευάζονταν αετοί που σήκωναν ανθρώπους, με σκοπό να χρησιμεύσουν σαν… εναέρια παρατηρητήρια. Ο αυτοκράτορας Γουέν Χσουν Τι έκανε μάλιστα πειράματα πτήσεων με αετούς φτιαγμένους από μπαμπού, βάζοντας ως «πιλότους» κρατούμενους, που αν τελικά επιζούσαν της «επικίνδυνης αποστολής» κέρδιζαν την ελευθερία τους! Ο Μάρκο Πόλο περιγράφει τέτοιες «επανδρωμένες πτήσεις».

Για να εξελιχθεί η χρήση των χαρταετών από θρησκευτική και στρατιωτική σε ψυχαγωγική, χρειάστηκε να περάσουν εκατοντάδες χρόνια. Άλλες δημοφιλείς χρήσεις των χαρταετών, πέρα από τη διασκέδαση, έγιναν το… εναέριο ψάρεμα και η ανύψωση βαρών –μέχρι και οικοδομικών υλικών!

Την περίοδο που ο χαρταετός αποτέλεσε καθημερινό παιχνίδι των παιδιών, προέκυψε η ανάγκη καθιέρωσης ειδικού επαγγέλματος για την κατασκευή του. Το αποτέλεσμα ήταν οι Κινέζοι να εξελιχθούν σε κορυφαίους δεξιοτέχνες του χαρταετού, που τις τελευταίες δεκαετίες παρουσιάζει πολύ μεγάλη ανάπτυξη και δημοτικότητα, τόσο ως άθλημα όσο και ως δημιουργική δραστηριότητα.

Οι κινέζικοι αετοί, που κατασκευάζονται από χαρτί και μετάξι, είναι χωρισμένοι σε τέσσερις διαφορετικούς τύπους προέλευσης: του Πεκίνου, Weifang, Tianjin, και Sichuan. Τα δε σχήματά τους ποικίλλουν: επίπεδοι, κυρτοί, σπειροειδείς και κυβικοί, ενώ τα σχέδια τους, που αποτελούν και έργα τέχνης, βασίζονται σε επτά κατηγορίες: φιγούρες, αντικείμενα, χαρακτήρες, πουλιά, λουλούδια, φυτά και έντομα.

Από τις αρχαίες σαΐτες στα πειράματα του Φραγκλίνου

Η πρωτοβουλία της τεχνικής του χαρταετού δεν έλειψε από την ελληνική αρχαιότητα. Παραδίδεται χαρακτηριστικά ότι ο αρχιμηχανικός Αρχύτας του Τάραντος (4ος αι. π.Χ.) χρησιμοποίησε στην αεροδυναμική του τον αετό, ενώ επίσης σώζεται ελληνικό αγγείο της κλασικής εποχής που απεικονίζει μια κόρη που κρατά στα χέρια της μια μικρή λευκή σαΐτα (είδος αετού) με το νήμα της, έτοιμη να την πετάξει.

Λαμβάνοντας υπόψη ότι η χώρα μας δεν διέθετε σε αφθονία το χαρτί, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι τα πιθανά πειράματα ή παιχνίδια των αρχαίων θα πρέπει να γίνονταν με πανί, σαν κι αυτό που χρησιμοποιούσαν στα πλοία, τουλάχιστον ως τα χρόνια του Μεσαίωνα.

Ο γνωστός μας χαρταετός φτάνει στην Ευρώπη μετά τον 10ο μ.Χ. αιώνα μέσω των Αράβων. Οι επιβεβαιωμένες πληροφορίες για την παρουσία χαρταετών στη Γηραιά Ήπειρο χρονολογούνται, όμως, αρκετά αργότερα –συγκεκριμένα το 1450 στη Γερμανία και το 1606 στην Ισπανία. Στη δεύτερη περίπτωση, ένας κληρικός αναφέρει στο ημερολόγιό του ότι ο χαρταετός χρησιμοποιείτο σαν παιχνίδι χαράς την «ημέρα του Πάσχα». Πρόκειται για αξιοπρόσεκτη είδηση που δείχνει όχι μόνο την ανοιξιάτικη θέση του χαρταετού στον ευρωπαϊκό ουρανό, αλλά και την πιθανότητα η ανύψωσή του στα ουράνια να συμβολίζει την Ανάσταση.

Στους χρόνους που ακολουθούν, οι χαρταετοί και οι υφασμαετοί χρησιμοποιούνται και για επιστημονικά πειράματα. Το 1752 ο Βενιαμίν Φραγκλίνος στην Αμερική διαπίστωσε με τεχνητό αετό τον ηλεκτρισμό της ατμόσφαιρας και του κεραυνού και κατασκεύασε το αλεξικέραυνο. Το 1880 ο Αυστραλός Hargrave σχεδίασε έναν τεράστιο αετό για μετεωρολογικές παρατηρήσεις. Υπάρχει επίσης η προφορική παράδοση, που βέβαια αγγίζει τα όρια του μύθου, ότι τη μεγάλη γέφυρα του Νιαγάρα την άρχισαν ρίχνοντας απέναντι με «αετό» το πρώτο σχοινί. Άλλοι πάλι λένε ότι έσωσαν ναυαγούς από πλοία που εξόκειλαν στις ακτές, ρίχνοντάς τους ναυαγοσωστικό καλώδιο, επίσης με «αετό».

Τα παιδία παίζει

Τα πλουσιόπαιδα της Ευρώπης που διέθεταν χαρτί (είδος μεγάλης πολυτέλειας), ξεκίνησαν τη χρήση του παιχνιδιού αετού, όπως φαίνεται κι από παλιότερες γαλλικές χαλκογραφίες του 1657 και του 1807 που απεικονίζουν παιδιά με χαρταετούς.

Ο χαρταετός έφτασε στην Ελλάδα, πιάνοντας πρώτα τα λιμάνια της Ανατολής (Σμύρνη, Χίο, Κωνσταντινούπολη), τα λιμάνια της Επτανήσου, έπειτα της Σύρας και των Πατρών και σιγά-σιγά όλα τα αστικά κέντρα, όπου μπορούσε να αγοραστεί σπάγκος και χρωματιστό χαρτί. Τα παιδιά της επαρχίας, με τη σειρά τους, είδαν τα παιδιά των πόλεων να παίζουν με χαρταετούς στην εξοχή και τα μιμήθηκαν, χρησιμοποιώντας πρόχειρα μέσα: ένα κομμάτι χαρτί του μπακάλη (που όμως ήταν βαρύ), ένα φύλλο από τετράδιο του σχολείου, καθώς και νήμα από κουβάρι.

Σήμερα –ευτυχώς ή δυστυχώς– η κατασκευή χαρταετού είναι σχετικά εύκολη υπόθεση. Τις περισσότερες φορές, μάλιστα, δεν χρειάζεται «κατασκευή» και αρκεί η αγορά του. Ακόμα και τότε όμως, αφού δηλαδή έχουμε αγοράσει τον «έτοιμο» αετό, απαιτείται η δική μας δεξιοτεχνία για να φτιάξουμε τα «ζύγια» και η δική μας προσπάθεια για να ανέβει το «χάρτινο πουλί» στον ουρανό. Κι εκεί ακριβώς βρίσκεται η μαγεία του χαρταετού: μας κάνει να κοιτάμε πάντα ψηλά και να αγωνιζόμαστε για να φτάσουμε όλο και ψηλότερα.

ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΜΠΟΝΑΡΟΥ