ΟΙ ΙΘΑΚΗΣΙΟΙ ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΕΣ ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ ΚΑΙ ΜΑΡΚΟΣ ΠΑΪΖΗΣ (ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ)

Τα όσα ακολουθούν δεν αποτελούν μελέτη, αλλά μιαν απλή καταγραφή μερικών πληροφοριών σχετικά με τους σχεδόν λησμονημένους Ιθακήσιους, Κιονιώτες για την ακρίβεια, εκπροσώπους του Ριζοσπαστικού, δηλαδή Ενωτικού, Κόμματος τον καιρό της αγγλοκρατίας.
Για την πολιτική δράση τους χρειάζεται έρευνα στα Αρχεία της Επτανήσου, όσα έχουν γλυτώσει από σεισμούς, πυρκαγιές, βομβαρδισμούς και λεηλασίες, στα παλιά επτανησιακά φύλλα, κυβερνητικά και μη, και στα όσα έχουν γραφτεί για τα δυο αδέρφια από διάφορους Επτανήσιους πολιτικούς του περασμένου αιώνα.
Εδώ θα περιοριστώ να δώσω λίγες πληροφορίες προερχόμενες από προφορικές κυρίως πηγές συγχωριανών, πληροφορίες που, αν δε δημοσιευτούν τώρα, θα χαθούν ίσως για πάντα.
Στο Κιόνι δεν έχει απομείνει πια ούτε ένα σημειωματάριο, ούτε μια κόλλα χαρτί από συμβόλαιο ή σχετικά με κάποια πολιτική ενέργεια από το προσωπικό Αρχείο των δυο Ριζοσπαστών. Σώθηκαν όμως τρία πορτραίτα με λάδι, ένα του Μάρκου, ένα του Τηλέμαχου και ένα του πατέρα τους Φωκά (ή Φουκά, όπως το έλεγαν στο Κιόνι) Παΐζη. Τα δυο τελευταία βρίσκονται τώρα στην Αθήνα, το τρίτο όμως του Μάρκου έχει μυστηριωδώς εξαφανιστεί. Κατά τον πληροφοριοδότη μου παπα – Νίκο Γαλάτη, που πέθανε σε ηλικία 97 ετών στα 1983, τα πορτραίτα φιλοτεχνήθηκαν στη Βιέννη, κατ’ άλλους στην Κέρκυρα ή στη Ζάκυνθο. Ο Τηλέμαχος είχε σπουδάσει, λέει η τοπική παράδοση, στη Βιέννη, όπου πήρε και δοκτοράτο, που του επέτρεπε να υπογράφεται “Δόκτωρ” Τηλέμαχος Παΐζης. Το πορτραίτο του Μάρκου έγινε αργότερα και μετά το θάνατο του Τηλέμαχου. Στο πορτραίτο του ο Μάρκος έχει όψη θλιμμένη εξαιτίας του πρόσφατου ακόμα τότε θανάτου του αδερφού του. Οι τρεις αυτές προσωπογραφίες και μια μεγάλη εικόνα (λιθογραφία, αν δεν απατώμαι) με τους Ριζοσπάστες της Επτανήσου βρίσκονται προσεισμικά στο σαλόνι του παλιού, ιταλικής αρχιτεκτονικής, αρχοντικού των Παΐζηδων αυτών στην παραλία του χωριού. Το σπίτι, ταλαιπωρημένο από παλιότερους σεισμούς, ισοπεδώθηκε κυριολεκτικά με τους σεισμούς του 1953, και τα τρία πορτραίτα βρέθηκαν σαραβαλιασμένα κάτω από πέτρες, κεραμίδια και ξύλα, απ’ όπου ανασύρθηκαν και φυλάχτηκαν από δικούς μου στο σπίτι μας. Οι κληρονόμοι, στους οποίους παραδόθηκαν τελικά, βρίσκονταν με τους ολέθριους αυτούς σεισμούς στην Αφρική. Νομίζω πως πρόθεσή τους είναι να τα χαρίσουν στο Μορφωτικό Κέντρο Βαθιού Ιθάκης.
Κατά τον προαναφερθέντα παπα – Νίκο Γαλάτη, αλλά και τη μαρτυρία άλλων προχωρημένης ηλικίας Κιονιωτών, ο Μάρκος Παΐζης είχε έρθει σε γάμο με τη Βασιλική Μανωλάτου, της γνωστής στην Ιθάκη οικογένειας του νησιού των Εχινάδων Κάλαμος, που, μαζί με το γειτονικό του Καστό, υπήρξε ανέκαθεν εξάρτημα της Ιθάκης. Τα τελευταία χρόνια τα νησάκια αυτά τα κόλλησαν για διοικητικούς λόγους στη Λευκάδα, κόβοντάς τα έτσι από το πολιτιστικό κλίμα της Ιθάκης, στο οποίο και ανήκουν. “Ο Μανωλάτος”, μου είπε με το χαρακτηριστικό τρόπο του ο παπα – Νίκος, “ευγενής, ψηλό καπέλο, γάντια και λοιπά…”. Με τη Βασιλική, τη “Μάρκαινα”, ο Μάρκος δεν απέκτησε παιδιά.
Ο Τηλέμαχος, από το άλλο μέρος, είχε πάρει ντόπια Κιονιώτισσα, από τη συνοικία Κουτσόμυλος, την όμορφη Σοφία Ραυτοπούλου κι έκαμε μαζί της μια κόρη, τη Μαριάννα, που, με τη σειρά της, παντρεύτηκε το Δημητράκη Κορφιάτη, Λευκαδίτη με αρκετή μόρφωση, που από πολύ νέος είχε διοριστεί τελώνης στο Κιόνι και που διετέλεσε αργότερα Γραμματέας της Κοινότητας του χωριού. Η Μαριάννα έφερε στον κόσμο με τον Κορφιάτη δυο παιδιά, κορίτσια και τα δυο, την Ελένη, που πέθανε νέα από φυματίωση και φημιζόταν για τα ωραία της κεντήματα (ένα τέτοιο, με κινέζικο θέμα, είχε χαρίσει και στη μητέρα μου) και τη συμπαθητική Τασώ, τη “μούτα” (μουγγή), που με το θάνατο της τελευταίας στην Κεφαλονιά, στα 1984, σε ηλικία 89 ετών, έσβησε η γενιά των Ριζοσπαστών Παΐζηδων. Μετά το θάνατο της Μαριάννας ο Κορφιάτης ξαναπαντρεύτηκε, αποκτώντας και από το δεύτερο γάμο του δυο κόρες, τη Θάλεια (τώρα Καλλινίκου) και τη Δέσπω (τώρα Γαλάτη), στις οποίες περιήλθε τελικά ότι είχε απομείνει από την περιουσία των Παΐζηδων, συμπεριλαμβανομένων και των πορτραίτων που αναφέραμε… Η λιθογραφία διαλύθηκε, νομίζω, μέσα στα συντρίμμια.
Ο Μάρκος διακρίθηκε ως αυστηρός Δήμαρχος Νηριτίων (δηλαδή Κιονιού και Ανωγής). Θρυλείται μάλιστα πως είχε στην υπηρεσία του Δήμου έναν τελάλη με ταμπούρλο, που έκανε γνωστές, φωνάζοντας και χτυπώντας το ταμπούρλο, τις αποφάσεις του ή τις αποφάσεις των προϊσταμένων του Αρχών. Το ταμπούρλο δεν αποτελεί ιδιοτροπία του Μάρκου. Η μέθοδος αυτή επικοινωνίας με τον πληθυσμό εφαρμοζόταν σε μεγάλη κλίμακα στη Δυτική Ευρώπη και πρέπει να την κληρονόμησε ο Μάρκος είτε από τους Άγγλους είτε από τους Βενετσιάνους. Υποθέτω δε οτι όταν κάποτε, μετά την Ένωση, χάλασε το ταμπούρλο, δε βρέθηκε κανένας Δήμαρχος να το αντικαταστήσει. Κι έτσι έμεινε ως ανάμνηση των δικτατορικών δήθεν τάσεων του Μάρκου. Ο Μάρκος είχε εκλεγεί Δήμαρχος Νηριτίων επανειλημμένα. Ήταν αυστηρός, ευθύς και δραστήριος. Θυμούνται ακόμα στο Κιόνι ένα τετράστιχο που ανάγεται στις δημοτικές εκλογές του καιρού εκείνου: “Γέροντα με το καπότο / τίνος τόδωκες το βότο;/ Του Μάρκου του Παΐζη,/ οπού δεν αναβαΐζει”. (Βαΐζω θα πει λυγίζω, “δεν αναβαΐζει” σημαίνει, συνεπώς, “που είναι αλύγιστος”).
Η Μάρκαινα, εξάλλου, μετά το θάνατο του άντρα της, έγινε τοπωνύμιο. Σε μια μικρή αγκαλιά ανάμεσα Φρίκες και Κιόνι ο Μάρκος είχε αμπέλια. Τα αμπέλια αυτά ονομάστηκαν με τον καιρό αμπέλια της Μάρκαινας και η τοποθεσία είναι σήμερα γνωστή ως “τση Μάρκαινας”.
Αρχείο, όπως είπαμε, δε διασώθηκε. Ή το κατέστρεψαν τα δυο αδέρφια προτού πεθάνουν, κάτι που αντιβαίνει στις επτανησιακές συνήθειες των παλαιότερων εποχών, ή, το και πιθανότερο, χάθηκε, άγνωστο πως και πότε. Δεν έχει μείνει τίποτε απολύτως, ούτε στη σοφίτα του προσεισμικού σπιτιού όπου ζούσε ένα φίδι, το στοιχειό του σπιτιού, ελεύθερο να κυνηγάει τους αρουραίους που σκαρφάλωναν εκεί από τις περγουλιές του μπαλκονιού και των κήπων. Μόνο, μέσα στα μπάζα του γκρεμισμένου σπιτιού, την ανοικοδόμηση του οποίου επέβλεψε λόγω συγγένειας με τα κορίτσια Θάλεια και Δέσπω ο αδερφός μου Νίκος, βρέθηκαν δυο-τρία κουτάλια του καφέ αρζαντέ, αλλά χωρίς ίχνος ασήμι και δυο σπασμένες πήλινες πίπες αγγλικής προελεύσεως, σαν αυτές που κάπνιζε επί βικτωριανής περιόδου ο φτωχόκοσμος της Αγγλίας – τα μόνα κειμήλια και μάρτυρες της εποχής εκείνης.
Η πολιτική δράση των Παΐζηδων και ιδιαίτερα του Τηλέμαχου είχε φτάσει στην ακμή της με την ανάδειξη της 9ης Ιόνιας Βουλής, έπειτα από εκλογές που έγιναν στα νησιά βάσει νόμου της Αρμοστείας Σήτον από την προηγούμενη, 8η Βουλή, το Μάιο του 1849, και τροποποιήθηκε αργότερα επί Αρμοστείας Γουώρντ (Ουάρδου). Βουλευτές Ιθάκης βγήκαν τότε ο Ριζοσπάστης Τηλέμαχος Παΐζης και ο Κυβερνητικός, ή Καταχθόνιος στη γλώσσα των αντιπάλων του, Γ. Πήλικας. Η Κεφαλονιά, η Κέρκυρα και η Ζάκυνθος έβγαλαν δέκα βουλευτές η καθεμιά, η Λευκάδα έξη και τα τρία μικρότερα νησιά, Ιθάκη, Κύθηρα και Παξοί, από δυο το καθένα. Μεταξύ των Ριζοσπαστών που υπέγραψαν το πρίφημο Σχέδιο Ψηφίσματος (εκπονημένο από τον τρομερό Ιακωβάτο) της 9ης Βουλής, συμπεριλαμβάνεται και ο δικός μας Τηλέμαχος Παΐζης. Σημειώνουμε εδώ πως σε ονομαστικό κατάλογο βουλευτών της 9ης Βουλής, συνημμένο σε έκθεση προς το Ελληνικό Υπουργείο των Εξωτερικών, του Έλληνα Αντιπρόξενου την Κεφαλονιά Ν. Ρέσσου, ο Παΐζης αναφέρεται ως Παΐσιος (5/17 Μαρτίου 1850).
Το Ψήφισμα της 9ης Βουλής αποτελεί ορόσημο στην ιστορία της Επτανήσου. Εκφράζεται εκεί “η ομόθυμος, στερεά και αμετάτρεπτος θέλησις του επτανησιακού λαού” ν’ αποκτήσει την ανεξαρτησία του και ενωθεί με την απελευθερωμένη Ελλάδα. Σ’ αυτό το ξεκάθαρο Ψήφισμα έβαλε την υπογραφή του ο Τηλέμαχος Παΐζης. Το Ψήφισμα της τελευταίας, 13ης, Ιόνιας Βουλής, για την Ένωση κι αυτό, το υπέγραψε ο Μάρκος και όχι ο Τηλέμαχος Παΐζης (23/8/1863). Ο τελευταίος, προφανώς, είχε ήδη πεθάνει.
Ο Ηλίας Ζερβός, μεγάλος ενωτικός, χαρακτηρίζει σε φυλλάδιό του τον Τηλέμαχο ως “ευαίσθητο και γενναίο”. Παρ’ όλ’ αυτά, εδώ θα ριψοκινδυνεύσουμε στο χώρο του κουτσομπολιού και του θρύλου, γι’ αυτό και όσα ακολουθούν γράφονται με κάθε επιφύλαξη. Κάποτε, αφού υπέγραψε ο Τηλέμαχος το Ψήφισμα της 9ης Βουλής, κάτι έσπασε, κάτι λύγισε, λένε, στην οποία είχε περιπέσει η οικογένειά του, η μεγαλομανία της όμορφης γυναίκας του, η απογοήτευση με τα πολιτικά της Επτανήσου, η φυματίωση που είχε αρχίσει να τον κλονίζει και μια διένεξή του με το Γεώργιο Τυπάλδο – Ιακωβάτο οδήγησαν τον Τηλέμαχο σε πρώορο και τραγικό θάνατο – “αυτοκτονία”, κατά τον παπα – Νίκο Γαλάτη και άλλους. Μια εκδοχή θέλει πως ο Ριζοσπάστης μεταπήδησε για οικονομικούς κυρίως λόγους στο κόμμα των Μεταρρυθμιστών, κάτι που ο Ιακωβάτος δεν του συγχώρεσε ποτέ, κάτι όμως που και ο ίδιος ο Τηλέμαχος Παΐζης δεν μπόρεσε να συγχωρέσει στον εαυτό του. Βρήκε τη λύση, την κάθαρση του δράματός του, στο θάνατο, στην αυτοχειρία.
Μετά την Ένωση της Επτανήσου με την Ελλάδα η Επτάνησος υποβαθμίστηκε αγρίως. Αντί ν’ ανέβει η Ελλάδα στο πολιτιστικό επίπεδο της Επτανήσου, η Επτάνησος έπεσε στο επίπεδο της Ελλάδας, της Ελλάδας που τουρκόφερνε τότε και εξακολουθεί να τουρκοφέρνει ως σήμερα (αυτό το λένε μερικοί “παράδοση”!).
Πενήντα χρόνια μετά τη Ένωση, το Μάιο του 1908, τους Παΐζηδες του θυμήθηκε και ο Σουρής σε ποίημα που απάγγειλε στην αίθουσα του Παρνασσού στην Αθήνα, ποίημα που αρχίζει με τους στίχους:
“Όλοι μαζί δοξάζετε κ’ υμνείτε Λειβαδάδες,
Πυλαρινούς, Παΐζηδες, Τυπάλδους, Παδοβάδες.
Υμνείτε και δοξάζετε Κουρήδες, Μομφεράτους,
Ζερβούς, Δομενεγίνηδες, Καρούσους, Ιακωβάτους
Κι όσους ιδέας εθνικής επτέρωσε δαιμόνιον
Κ’επύργωσε το κύμα του το γαλανόν Ιόνιον…”
Μόνο που η ιστορία συχνά γράφεται και κάπως ανιστόρητα. Στα ονόματα που υμνεί ο Σουρής περιλαμβάνονται και μη Ριζοσπάστες. Ο χρόνος έχει τη συνήθεια να αμβλύνει τη θύμηση.

Γ. Π. ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΣ
Μοντεκάρλο, 14.9.87

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΗ
Από σημείωμα της Θάλειας Καλλινίκου, που έλαβα μόλις σήμερα (7.10.87) στην Αθήνα, προσθέτω εδώ μερικές ακόμα συμπληρωματικές πληροφορίες.
Οι “Φουκάδες” Παΐζηδες κατέβηκαν κι αυτοί στο Κιόνι από την Ανωγή, όπως έγινε και με τόσες άλλες οικογένειες του Κιονιού. Είχαν κτήματα σκορπισμένα σε διάφορες τοποθεσίες του χωριού. Μεταξύ αυτών κι ένα σημαντικό, στα μέτρα πάντα της Ιθάκης, κτήμα στη θέση Λαγκουβίτσα, ανάμεσα Κιόνι και Ανωγή, με στέρνα και σπιτάκι, του οποίου σώζονται τα ερείπια, για το σέμπρο τους, που καλλιεργούσε γι’ αυτούς σταφίδα. Μετά το θάνατο του Μάρκου, η Σοφία και η κόρη της Μαριάννα έμειναν μόνες και άρχισαν να βάζουν υποθήκες στα κτήματά τους ή να δανείζονται χρήματα για να τα επιστρέψουν αργότερα σε είδος (στην προκειμένη περίπτωση λάδι), με αναπόδραστο αποτέλεσμα το μεγαλύτερο μέρος της κτηματικής τους περιουσίας να κάμει λίγο – λίγο φτερά.
Κατά τη Θάλεια, οι Παΐζηδες αυτοί ήρθαν στην Ιθάκη είτε από την Ήπειρο είτε από την Κρήτη, κι εγκαταστάθηκαν στο μεγάλο τότε και κάπως ασφαλές από τους πειρατές χωριό της Ανωγής. Κατ’ εμέ ο πιο πιθανός τόπος προελεύσεώς τους είναι η Κρήτη, όχι μόνο γιατί μετά ή λίγο πριν από την οριστική κατάκτησή της από τους Τούρκους (1669) πολλοί Κρητικοί κατέφυγαν στα “ελεύθερα” (δηλαδή μη τουρκοπατημένα) βενετοκρατούμενα νησιά μας, αλλά και γιατί το επώνυμο Παΐζης (από το Παΐσιος, κατά το Θεοδόσης από το Θεοδόσιος, Χουρμουζής από το Χουρμούζιος κλπ.) επιχωριάζει ακόμα στην Κρήτη.
Οι Παΐζηδες πρέπει να είχαν ταφεί στο παλιό νεκροταφείο του Κιονιού, δηλαδή πλάι από την εκκλησιά του Άη – Γιάννη του Πρόδρομου, για την οποία γίνεται ευρύς λόγος σε άλλο σημείωμα. Η φτώχεια, φαίνεται, δεν επέτρεψε στο Μάρκο να φτιάξει μνημείο του αδερφού του κι έτσι ούτε ίχνος καν τάφου της αρχοντικής αυτής οικογένειας έχει απομείνει. Άλλωστε η “πρόοδος” έχει ξετινάξει και τσιμεντοστρώσει (1990) το παλιό νεκροταφείο!
Κατά τη Θάλεια ισχυρές ήταν οι φυσιογνωμίες του Μάρκου και του πατέρα του Φωκά. Αντίθετα, ο Τηλέμαχος είχε ευαίσθητη φύση, όπως ομολογεί ο Ηλίας Ζερβός, αλλά και όπως συμπεραίνουμε από το τέλος του. Μάρκος και Φωκάς είχαν μεγάλη δύναμη στο Κιόνι. Αν τους έθιγες, μπορούσαν και να σε διώξουν, εξορίσουν, από το χωριό. Οι παλιότεροι αφηγούνται συγκεκριμένη περίπτωση, που κατέληξε όμως σε συμβιβασμό, αφού απειλήθηκε ο Μάρκος πως θα δολοφονηθεί.
Τη Σοφία Ραυτοπούλου ο Τηλέμαχος τη γνώρισε εντελώς τυχαία. Είχε πάει στο σπίτι του πατέρα της για κάποια δουλειά. Του άνοιξε την πόρτα αυτή, τον έμπασε και τον κάθισε στη σάλα, φώναξε τον πατέρα της κι αφού τρατάρισε τον Τηλέμαχο, κατά τη συνήθεια του τόπου, με γλυκό του κουταλιού και νερό, του έφερε κι ένα αναμμένο ξύλο για ν’ ανάψει την πίπα του. Ο Τηλέμαχος μαγεύτηκε από το παράστημα και την ομορφιά της Σοφίας και την περιποίηση που του έκαμε, λησμόνησε κάποιο συνοικέσιο με πλούσια κοπέλα του Βαθιού, που είχαν βάλει εμπρός φίλοι του, και ζήτησε αμέσως σε γάμο τη Σοφία από τον πατέρα της.
Η μοναχοκόρη του Τηλέμαχου Μαριάννα είχε ένα μάτι καστανό κι ένα γαλανό και, μου γράφει η Θάλεια, πως ο Δημήτρης Κορφιάτης (πατέρας της Θάλειας από το δεύτερο γάμο του) της τραγουδούσε τη νύχτα καντάδες:
“Κόρη μ’ έκαμες κομμάτια
Με τα δίχρωμά σου μάτια!”
Αυτά, ανεκδοτολογικά, άλλα φαιδρά, άλλα τραγικά, όλα εντελώς ανθρώπινα, ακούγονται ως σήμερα στο Κιόνι για τους “Ριζοσπάστες” Παΐζηδες.
Λένε ακόμα πως ο πατέρας τους Φωκάς ήταν κουμπάρος του Καραϊσκάκη. Του είχε βαφτίσει την κόρη του Πηνελόπη και βοηθούσε την οικογένειά του όταν ο Καραϊσκάκης έλειπε στα βουνά και τα κατσάβραχα της Ρούμελης πολεμώντας τους Τούρκους. Οι τοίχοι του σπιτιού του Καραϊσκάκη, στη θέση Σαρακηνάρι του Κιονιού, σώζονται ως τις ημέρες μας.
Η παράδοση αποκαλεί τους Παΐζηδες αυτούς του Κιονιού της Ιθάκης “Φουκάδες”, όπως “Φουκάδες” λέγονται και πολλοί Φωκάδες της Κεφαλονιάς, μεταξύ των οποίων και ο γνωστός θαλασσοπόρος και εξερευνητής Χουάν ή Ζουάν ντε Φούκα (Juan de Fuca), που άφησε το όνομά του στο πρώτο μισό των στενών της Βανκούβερ (Vancouver) του Δ. Καναδά. Διερωτώμαι ωστόσο μήπως οι Παΐζηδες αυτοί λέγονταν αρχικά Φωκάδες. Ένας Μάρκος Φουκάς (προσέξτε και το όνομα και το επώνυμο) υπήρξε “κάπος”, δηλαδή αρχηγός, επικεφαλής των σκοπιών της Πυλάρου της Κεφαλονιάς, σύμφωνα με πίνακα των σκοπιών της Κεφαλονιάς του έτους 1584, όπως δημοσιεύεται σε σχετική μελέτη του κ. Γ. Ν. Μοσχόπουλου στον 5ο τόμο των “Κεφαλληνιακών Χρονικών”, Αργοστόλι 1986. Πρόκειται άραγε για μέλος της ίδιας οικογένειας;.

Φωτογραφία: Η πρώτη πολιτική αφίσα που τοιχοκολλήθηκε στην Ελλάδα ήταν αυτή των Επτανησίων Ριζοσπαστών το 1850