ΝΙΚΟΣ ΒΛΑΣΣΟΠΟΥΛΟΣ: ΕΝΑΣ ΑΚΑΜΑΤΟΣ ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ ΤΗΣ ΝΑΥΤΙΛΙΑΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
Οι Έλληνες νιώθουν πολύ μεγάλη ευαισθησία για τη θάλασσα και ειδικότερα για τα πελάγη της, το Ιόνιο και το Αιγαίο Πέλαγος, για λόγους ιστορικούς, πρακτικούς και ρομαντικούς ή γιατί όλα γι αυτούς αρχίζουν και τελειώνουν εκεί, στη θάλασσα.Το Αιγαίο και το Ιόνιο πέλαγος είναι οι δυο ζωοδότες πνεύμονες της Ελλάδας. Απ’ τη θάλασσα του Αιγαίου και του Ιονίου Πελάγους αναπνέει και ζει η Ελλάδα, άρα η ύπαρξη και το μέλλον της είναι δεμένα με το υγρό τους στοιχείο.
Το Αιγαίο και το Ιόνιο πέλαγος είναι οι αφετηρίες της μεγαλύτερης στον κόσμο ναυτικής ιστορίας, της Ελληνικής. Τα απίθανα επιτεύγματα και ασύλληπτες ναυτικές περιπέτειες από τα πανάρχαια χρόνια, όπως η αργοναυτική εκστρατεία, η εκστρατεία της Τροίας, οι περιπλανήσεις του ακαταπόνητου και πολύτροπου Οδυσσέα, του συμβόλου του ναυτικού δαιμόνιου της φυλής των Ελλήνων κ.α.
Σε αυτά εδώ τα πελάγη, το Αιγαίο και Ιόνιο Πέλαγος, λόγω των πολλών νησιών (η ύπαρξη νησιών σε μια χώρα δημιουργεί την ανάγκη ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας και της ναυπηγικής, ενώ όταν σε μια παράλια χώρα δεν υπάρχουν νησιά δύσκολα αποφασίζει κάποιος κάτοικός της να κάνει με πλεούμενο μακρινό ταξίδι κ.τ.λ.), ανάπτυξαν εξ ανάγκης πρώτοι οι Έλληνες τη ναυτιλία και τη ναυπηγική, όπως μαρτυρούν οι μύθοι, τα γραπτά μνημεία: η Ιλιάδα και Οδύσσεια, η Αργοναυτική εκστρατεία, ο μύθος Δαίδαλου και Ίκαρου κ.α., καθώς και τα αρχαιολογικά ευρήματα.
Σε αυτά εδώ τα πελάγη επί εποχής Μίνωα δημιουργήθηκε ο πρώτος Ελληνικός και συνάμα Ευρωπαϊκός πολιτισμός, καθώς και ο πρώτος πολεμικός στόλος.
Είναι μεγάλη χαρά και τιμή η συμμετοχή μου σε αυτή τη τιμητική εκδήλωση που διοργανώνει το Σύλλογος Φιλομήρων Ιθάκης προς τιμήν του Νίκου Βλασσόπουλου αλλά και προς τιμήν του αδελφού του Γιάννη Βλασσόπουλου. Για όλους εμάς οι κκ. Νίκος και Γιάννης Βλασσόπουλος είναι κάτι πολύ περισσότερο από δύο ακάματοι ερευνητές, προπομποί στο χώρο της ναυτιλιακής ιστορίας.
Προσωπικά θα σταθώ στη σύντομη παρουσίαση μου στο έργο του ΝΒ που αριθμεί σε περισσότερα από 40 άρθρα σε περιοδικά, πρακτικά συνεδρίων και ειδικά αφιερώματα εφημερίδων καθώς και σε 14 αν δεν κάνω λάθος βιβλία. Η μακρά του διαδρομή ξεκινάει το 1986 και σχεδόν μετράει 30 χρόνια ερευνητικής δουλειάς, με μια σχεδόν αδιάλειπτη σειρά δημοσιεύσεων και εκδόσεων.
Θέμα της ερευνάς του η Ναυτιλία ιδιαίτερα η ναυτιλία των Ιονίων Νήσων από τις αρχές του 16ου έως τον 20ο αιώνα…. Οι πηγές του έργου βασίζονται στο πλούσιο αρχειακό υλικό, εξάλλου σε αυτόν οφείλουμε τις γνώσεις μας από τα αρχεία της Ιθάκης και για τη ναυτιλία της Ιθάκης την οποία ανέδειξε και μας επέδειξε με το έργο του αυτόν τον άλλοτε άγνωστο, μικρό αλλά μεγάλο συγκριτικά με το πληθυσμό των άλλων νησιών, παράγοντα της Ιονικής Ναυτιλίας. Όταν ήταν εγκατεστημένος στο Λονδίνο στα αρχεία του Foreign Office στήριξε τις έρευνες του για το Άγγλο πρόξενο στην Πάτρα Φίλιπ Γκρην και τις εφοπλιστικές του δραστηριότητες και τη μελέτη του για την Ιονική Ναυτιλία τα πρώτα χρόνια της βρετανικής προστασίας στα Επτάνησα.
Μεθοδικός στις έρευνες του αξιοποιούσε πλήρως τις πηγές του είτε αυτές αφορούσαν ναυτικούς, καραβοκύρηδες, ναυτιλιακές εταιρείες στην αρχή με ποσοτική και στη συνέχεια με την ποιοτική τεκμηρίωση των πηγών του έτσι ώστε να προσφέρει στο τέλος το καλύτερο αποτέλεσμα της όλης του έρευνας.
Το 1995 κυκλοφορεί το πρώτο του δίτομο βιβλίο «Η ναυτιλία των Ιονίων Νήσων, 1770-1864», που βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών, το 2001. Εδώ ο Νίκος Βλασσόπουλος ακολουθώντας τα ίχνη των Επτανησίων καραβοκύρηδων, από την Αδριατική ως τη Μαύρη θάλασσα φέρνει στο φως πλήθος νέα στοιχεία για τη ναυτιλιακή ιστορία των επτά νησιών τον 18ο και 19ο αιώνα, έως το 1864, έτος της ένωσης τους με την Ελλάδα. Ο συγγραφέας αξιοποίησε πλούσιο πρωτότυπο υλικό κάθε λογής (αγγλικά προξενικά αρχεία, βενετικά, αρχεία Κεφαλονιάς, Κέρκυρας και Ιθάκης για να εντοπίσει την παρουσία των Επτανησίων και των σκαφών τους στα λιμάνια της Μεσογείου και να καταγράψει την ανάπτυξη της ιονικής ναυτιλίας ιδιαίτερα από τον καιρό της επανάστασης. Η έρευνα επικεντρώθηκε σε τρείς προνομιακούς χώρους παρουσίας και δράσης των Επτανησίων, δηλαδή στη Αδριατική, τα ίδια τα Επτάνησα και τη Μαύρη θάλασσα.
Ακολουθούν τα «Πρακτικά της Ασφαλιστικής και Προεξοφλητικής Εταιρείας Η ΙΘΑΚΗ (1863-1872), εδώ ο ακούραστος ερευνητής βρήκε το ιστορικό της ίδρυσης και λειτουργίας της ασφαλιστικής εταιρείας ΙΘΑΚΗ το 1863 το οποίο παρουσίασε ζωντανά με λεπτομέρειες. Διαβάζουμε πως και από ποιους συγκροτήθηκε, πως οργανώθηκε και επεκτάθηκε δημιουργώντας πρακτορεία στη Λευκάδα και στη Ζάκυνθο αλλά και στη Κωνσταντινούπολη που αποτελούσε τότε το βασικό λιμάνι για τη διέλευση των θιακών και γενικά Επτανησιακών ιστιοφόρων προς και από την Μαύρη θάλασσα.
Ακολουθεί «Η ναυτιλία της Ιθάκης 1700-1900» που εκδόθηκε το 2001. Ακολουθώντας τα ίχνη των Ιθακησίων καραβοκυραίων, το βιβλίο του Νίκου Βλασσόπουλου φέρνει στο φως πλήθος από νέα στοιχεία για την ναυτιλιακή ιστορία της Ιθάκης που καλύπτει την περίοδο δύο αιώνων (1700-1900). Ο συγγραφέας αξιοποίησε πλούσιο πρωτογενές υλικό κάθε λογής από τα αγγλικά προξενικά, βενετικά αρχεία, επίσης απ τα αρχεία της Κέρκυρας, της Κεφαλονιάς και φυσικά της Ιθάκης. Έτσι εντοπίζει την καταπληκτική ανάπτυξη της Θιακιάς ναυτιλίας ιδιαίτερα στα μέσα του 19ου αιώνα. Η δράση των Ιθακησίων στον Δούναβη και στ άλλα λιμάνια της Ρώσικης Μαύρης Θάλασσας όχι μόνο σαν ιδιοκτήτες ενός καταπληκτικού αριθμού σελεπιών και άλλων σκαφών, αλλά και οι ασχολίες τους στις ναυπηγήσεις και ακόμη σαν έμποροι και πιλότοι, έχουν καταγραφεί λεπτομερώς. Αξίζει να στηθούμε ιδιαίτερα σ αυτή του τη μελέτη μιας και για πρώτη φορά γίνεται αξιολόγηση της θιακιάς ναυτιλίας που από τις αρχές του 18ου αιώνα παρουσίασε μια πρωτοφανή ανάπτυξη σε αριθμό μικρών σκαφών και ναυτικών. Εδώ παρουσιάζονται οι μεγάλες θιακές ναυτικές οικογένειες που έδρασαν στους δύο αυτούς αιώνες, ενώ επισυνάπτεται και ένας κατάλογος από 526 σκάφη της Ιθάκης που καλύπτουν τη περίοδο 1820-1860. Πιστεύω ότι αποτελεί συνέχεια του προηγούμενου δίτομου έργου του «Η ναυτιλία των Ιονίων Νήσων, 1770-1864».
Ακολουθεί η μελέτη του «Οι έμποροι και καραβοκύρηδες στη Μεσόγειο16ος – 18ος αιώνας» που εκδόθηκε το 2001. Το έργο τούτο του Νίκου Βλασσόπουλου, προσπαθεί να αποδείξει με στοιχεία που έχει αντλήσει από τ αρχεία της Βενετίας, Φλωρεντίας και Ιονίων Νήσων, ότι η Ελληνική ναυτιλία και ιδιαίτερα η Ιονική, συνέχισαν μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης, μια πολύ ζωηρή ναυτιλιακή δραστηριότητα.
Έλληνες και Ιόνιοι έμποροι που εγκαταστάθηκαν στη Βενετία, έγιναν καραβοκύρηδες και μετέφεραν στη Βενετία με εμπορικές φρεγάτες σιτηρά από Αίγυπτο και Ελλάδα, αλάτι από Κύπρο και Ibiza και πολύτιμα γενικά εμπορεύματα στην Αγγλία και Φλάνδρες. Εδώ παρουσιάζονται στοιχεία για το εμπόριο και τη ναυτιλία από τις αρχές του 16ου αιώνα, με πρωταγωνίστρια την Κέρκυρα και τη Ζάκυνθο.
Το έργο του Νίκου Βλασσόπουλου «Μάλτα και τα Ελληνικά καράβια στον 18ο αιώνα» το 2004 μας δίνει λεπτομέρειες των ταξιδιών των ελληνικών σκαφών (υπό Ιονική, Οθωμανική ή άλλες σημαίες) στη Μάλτα. Τα αρχεία της ξεκίνησαν από το 1740 και μας δίνουν πολύτιμες πληροφορίες για τα ελληνικά σκάφη που είχαν ενδιάμεσο σταθμό τη Μάλτα, όταν ήταν φορτωμένα με γεωργικά και άλλα προϊόντα από την ηπειρωτική Ελλάδα και λιμάνια του Λεβάντε, με προορισμό το Λιβόρνο και Μασσαλία. Τα αρχεία της Μάλτας από το 1741 έως το 1801, μας έδωσαν 1.253 αφίξεις ελληνόκτητων σκαφών από 704 διαφορετικά σκάφη, από τα οποία τα 242 ήταν Μεσολογγίτικης πλοιοκτησίας. Ο αριθμός αυτός των μεσολογγίτικων σκαφών μας εκπλήσσει, αλλά συγχρόνως μας δείχνει το εύρος μιας μικρής μερίδας της ελληνικής ναυτιλίας του 18ου αιώνα. Στη μελέτη αυτή περιγράφεται η Μάλτα σαν ναυτιλιακό διαμετακομιστικό λιμάνι, με πληροφορίες για το εμπόριό της, τους πειρατές και κουρσάρους της. Ακολουθούν αναλυτικοί πίνακες των ελληνικών αφίξεων με ονόματα σκαφών, πλοιάρχων και τόπους καταγωγής τους.
Ακολουθεί το 2005 «Το ναυτικό του Μεσολογγίου τον 18ο αιώνα» Οι πόλεις του Μεσολογγίου και Αιτωλικού, δεν φημίζονταν ποτέ για τη μεγάλη τους ναυτιλία. Πάντοτε ξέραμε πως στην πρώτη γραμμή στα χρόνια πριν από την Επανάσταση, ήταν η Ύδρα, Σπέτσες, Ψαρά και το Γαλαξίδι και με μια μικρότερη συνεισφορά από μερικά ακόμη νησιά του Αιγαίου. Όμως οι πληροφορίες μας από τα αρχεία της Μάλτας, Λιβόρνου, Σενεγάλλιας, Βενετίας και Μασσαλίας, μας λένε πως γύρω στα 1740 ξεκίνησε η Λιμνοθάλασσα με μια μεγάλη ναυτιλία, που μόνο με τα Ιόνια Νησιά μπορούσε να συγκριθεί. Επί 30 χρόνια, μέχρι την επιδρομή των πειρατών, η ναυτιλία της Λιμνοθάλασσας μεγαλούργησε. Οι πληροφορίες του αρχείου της Μάλτας, τον κατέπληξαν και για πρώτη φορά τις παρουσιάζουμε. Κατεγράφησαν όλες τις λεπτομέρειες των σκαφών αυτών, τα φορτία τους και ότι άλλες πληροφορίες βρήκε σε αυτά τα αρχεία.
Το 2008 εκδίδεται από το Σύλλογο Ναυτικών Κεφαλονιάς η μελέτη «Οι Κεφαλονίτες ναυτικοί στον 18ο αιώνα» Στο βιβλίο αυτό θα βρει κανείς πληροφορίες για τα Κεφαλονίτικα σκάφη και τα πληρώματά τους, καθώς και για Κεφαλοντίτες ναυτικούς σε ξένα σκάφη.
Στη συνέχεια έρχεται το «Κεφαλονιά καραβοκύρηδες και ιστιοφόρα 1800 -1900». Το βιβλίο αυτό καταπιάνεται με την ατμοπλοΐα της Κεφαλονιάς, τα ιστιοφόρα που νηολογήθηκαν στο νησί μεταξύ των ετών 1800 και 1900 και τους καραβοκύρηδες Μαρίνο, Ανδρέα και Παναγή Βαλλιάνο, Νικ. Αθανασούλη, Ανδρέα και Κωνσταντίνο Μαζαράκη, Παναγή Μαρκεζίνη, Αθανάσιο Τυπάλδο – Μπασιά, Αγγελο Λούζη Χαράλαμπο και Σπύρο Τυπάλδο, Παναγή Γιαννουλάτο, Νικόλαο Λυκιαρδόπουλο, Βεργωτήδες και Παναγή Βαλλιάνο.
Το 2010 κυκλοφορεί ένα διαφορετικό βιβλίο περισσότερο αυτοβιογραφικό κι ας βασίζεται στις καταθέσεις πολλών το «Γράμματα από τη θάλασσα-η ναυτιλιακή κρίση του μεσοπολέμου». Οι καταθέσεις διαφόρων μελών της οικογένειας Βλασσόπουλου, οι αγωνίες και οι αγώνες τους για επιβίωση, οικονομική και φυσική, σε μια εξαιρετικά κρίσιμη στιγμή για την ναυτιλία δίνουν μια άλλη διάσταση στον αναγνώστη του είδους. «Ο Νίκος Βλασσόπουλος κάνει, όπως πάντα, στερεή ιστορική δουλειά και συγχρόνως μιλά κατευθείαν στη καρδιά του αναγνώστη. Διδάσκει δηλαδή και συγκινεί… ακόμη και τους σημερινούς ανθρώπους της θάλασσας που η πανοπλία της οικονομικής και τεχνοκρατικής αντίληψης αμβλύνει κάποτε το συναίσθημα, που αν ψάξουμε με προσοχή θα το βρούμε στα θεμέλια του σημερινού ναυτιλιακού επιτεύγματος γράφει εύγλωττα στο πρόλογο του βιβλίου ο Στάθης Μπάτης.
Το 2011 κυκλοφορεί από το πολιτιστικό φορέα του Δήμου Ιθάκης Ο ΦΗΜΙΟΣ το έργο του Νίκου Βλασσόπουλου «Η Ναυτιλία της Ιθάκης και οι ναυτικοί της 1734-1859»
Άφησα για το τέλος μια συλλογική έκδοση της ΤΖΕΛΙΝΑΣ ΧΑΡΛΑΥΤΗ και του ΝΙΚΟΥ ΒΛΑΣΣΟΠΟΥΛΟΥ «Ποντοπόρεια»: Ιστορικός Νηογνώμονας, Ποντοπόρα ιστιοφόρα και ατμόπλοια, 1830-1939 που το Ε.Λ.Ι.Α., εκπόνησε ένα ερευνητικό πρόγραμμα με θέμα: «Δύο αιώνες ελληνική ναυτιλία, 1750-1950», το οποίο πραγματοποιήθηκε με χορηγία του ιδρύματος «Σταύρος Σ. Νιάρχος». Η διετής έρευνα απέδωσε πολλά άγνωστα στοιχεία για την ιστορία της ελληνικής ναυτιλίας. Για πρώτη φορά καταγράφηκε όλη η ιστιοφόρος και ατμοπλοϊκή ναυτιλία κατά ναυτότοπο, πλοιοκτήτη και πλοίο. Με την “Ποντοπόρεια” παρουσιάζεται ένα μέρος από τα αποτελέσματα της έρευνας αυτής, με τη μορφή μιας βάσης δεδομένων, η οποία περιλαμβάνει περί τις 20.000 εγγραφές με αντικείμενο τα ιστιοφόρα και ατμόπλοια από την ίδρυση του ελληνικού κράτους μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ενδεικτικά θα αναφέρω επίσης και τις μελέτες του για τη ναυτιλία της Χίου, ειδικότερα των Καρδαμύλων, και της Άνδρου τα «Πενήντα χρόνια ιστιοφόρου ναυτιλίας της Άνδρου 1830-1880» το 2001, ενώ επιχείρησε να μας παρουσιάσει και δύο αφηγήματα που δημοσιεύτηκαν στα περιοδικά Περίπλους και Επτανησιακά Φύλλα. Κλείνω τη σύντομη παρουσίαση μα κάτι που ξεφεύγει την θεματική κατηγορία της ναυτιλίας και είναι η μονογραφία για την ιστορία της Εκκλησίας της Υπεραγίας Θεοτόκου στο ΓΑΡΔΕΛΑΚΙ της Ιθάκης» το 1998 και δεκάδες ανάτυπα από μελέτες του σε αφιερώματα περιοδικών η εισηγήσεις του σε συνέδρια
Με το έργο του ο τιμώμενος Νίκος Βλασσόπουλος ταξιδεύει τους αναγνώστες αντίστροφα στο χρόνο, στην προϊστορία της ελληνικής ναυτιλίας, επιχειρώντας να απαντήσει στο ερώτημα: «Πώς οι ναυτικοί μιας τόσο μικρής χώρας κατέχουν αξιοζήλευτη θέση!». Οι ρίζες της ελληνικής ναυτιλίας βρίσκονται στο Αιγαίο και το Ιόνιο. Και αυτό το γνωρίζουν πολύ καλά οι κάτοικοι της Σαντορίνης, της Άνδρου, της Ύδρας, της Κεφαλονιάς και τις Ιθάκης. Από τις μικρές τοπικές κοινωνίες των νησιών ξεπηδούν οι πρώτοι ναυτικοί, καραβοκύρηδες, ξυλοναυπηγοί. Πρόκειται για το μεγάλο κεφάλαιο της παράδοσης, της συσσώρευσης γνώσης που γράφεται κυρίως στον αιγαιακό χώρο και το οποίο βοήθησε τους Έλληνες ναυτικούς να κυριαρχήσουν για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα στα διεθνή ύδατα. Η ελληνική εμπορική ναυτιλία εξελίσσεται στο ελληνικό κράτος, στην τοπική ακτοπλοΐα και στη διεθνή ναυτιλία. Αυτά τα στοιχεία, αυτό το απέραντο αρχειακό υλικό με τα βιβλία του μας κάνει γνωστό ο συμπατριώτης μας ΝΒ που το έργο του κατακτά τη θέση του τόσο στη διεθνή όσο και στην ελληνική βιβλιογραφία.
Μέσα από τα βιβλία του Νίκου Βλασσόπουλου μας δόθηκαν οι απαντήσεις στην ιστορική εξέλιξη και τη συγκυρία της ναυτιλίας, της επτανησιακής ναυτιλίας, που έκανε τα πρώτα νηπιακά της βήματά στα τέλη του 15ου αιώνα εκτοξεύτηκε κατά το 18ο και στις αρχές του 19ου αιώνα. Το ελεύθερο πνεύμα και η ιδιοσυγκρασία των επτανησίων είναι τα χαρακτηριστικά που τους ώθησαν να εκμεταλλευθούν τις ευκαιρίες και να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις εκείνες που τους οδήγησαν σε μια αξιόλογη οικονομική και πολιτισμική άνθιση.
Αυτό που έχει καταφέρει ο Νίκου Βλασσόπουλου με τα βιβλία του είναι να μας ενώσει με τη θάλασσα, σαν επιφάνεια μεταφορών, η θάλασσα που δεν χωρίζει αλλά τελικά ενώνει, η θάλασσα που διαμορφώνει τη κοινωνία των ανθρώπων στην ξηρά.
ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ ΚΑΡΑΒΙΑΣ
Ιθάκη, Δημοτικός Κινηματογράφος, 26.07.2015
- Από την ομιλία μου αφιέρωμα στο Νίκο Βλασσόπουλο κατά την απονομή των βραβείων «ΟΔΥΣΣΕΩΣ – ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ» στους Ιθακήσιους Νίκο και Γιάννη Βλασσόπουλο, για την συγγραφική τους προσφορά στα Ιθακησιακά Γράμματα. Ειδικότερα στον πρώτο για την συγγραφή του σπουδαίου έργου του «Η ναυτιλία των Ιονίων Νήσων, 1770-1864» και στον δεύτερο για την εξαιρετική συγγραφή βιβλίων για την Θιακιά Ναυτική Ιστορία και Λαογραφία. Επίσης, απονεμήθηκε βραβείο στον δημοσιογράφο και ερευνητή Γιώργο Λεκάκη, για την μεγάλη του προσφορά στον αγώνα της Ιθάκης για την διατήρηση της Οδυσσειακής Κληρονομιάς.
