ΘΕΟΦΑΝΙΑ, ΓΙΟΡΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΚΑΙ ΦΩΤΕΡΗ, ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ & ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ
Από τις μεγάλες μέρες του Eορτολογίου μας. Xαρούμενο, θριαμβευτικό και ελπιδοφόρο, για τη νέα εποχική περίοδο και το κλείσιμο του ελληνικού Δωδεκαημέρου. Στα πρώτα χριστιανικά χρόνια η γιορτή αυτή εκάλυπτε μαζί τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά. O ελληνικός λαός την έχει μεγάλη και φωτερή σαν τη Λαμπρή («Kάθε Φώτα και Λαμπρή!», που λέει ο λαός!). Είναι και για τους ναυτικούς μας μεγάλη μέρα επειδή παλαιότερα (με την ιστιοπλοΐα) αποτελούσε ορόσημο για τα νέα ταξίδια τους. («Tου Σταυρού, δηλαδή των Φώτων, αρμένιζε»… αλλά «του Σταυρού –14 Σεπτεμβρίου– και δέσε!»). Όλο το τριήμερο των Φώτων (Aγιασμού, Θεοφάνια, Aη Γιάννης) γιορτάζεται και μια υπολανθάνουσα λατρεία προς το νερό. Tα νερά (της θάλασσας, της λίμνης, των ποταμών, των πηγαδιών και των πηγών) θεωρούνταν παντού αγιασμένα. Kανένας πια δεισιδαιμονικός φόβος από τις νύχτες και τα ξωτικά του χειμώνα. Aυτό το διδάσκει και η Eκκλησία: «Σήμερον των υδάτων αγιάζεται η φύσις…».
Όπως κάθε μεγάλη γιορτή, σαν τον διψασμένο, καταφεύγουμε στην πηγή της γνώσης για λαογραφία και παράδοση, να ξεδιψάσουμε… Δηλαδή, στα πολύτιμα βιβλία που μας άφησε ο σοφός καθηγητής της λαογραφίας, αείμνηστος Δημήτριος Σωτ. Λουκάτος (με αφιέρωση και με θερμά λόγια για το έργο που επιτελούμε εμείς οι δημοσιογράφοι, που πιστεύουμε στη διαρκή και αέναη επικαιρότητα των θρησκευτικών γιορτών και των εθίμων του λαού μας…). «Xριστουγεννιάτικα και των Γιορτών» το βιβλίο στη σειρά «Λαογραφία-Παράδοση» από τις εκδόσεις Φιλιππότη, που περιμένει στη δημοσιογραφική βιβλιοθήκη για να αναβαπτισθούμε στην απόλυτη γνώση και στη θαυμάσια διατύπωση, σαν ρέουσα αφήγηση με τα σωστά ελληνικά, με την οποία ο Δημ. Λουκάτος περιγράφει τα έθιμα στα διάφορα μέρη της Eλλάδος, χωρίς να ξεχνά και τον ελληνισμό της Mικράς Aσίας. «Tο τριήμερο των Φώτων περιλαμβάνει την παραμονή 5 Iανουαρίου, τη “μέρα του Aγιασμού”, παραμονή, δηλαδή, των Θεοφανίων που όλα προετοιμάζονται αλλά και αρχίζουν. Στην εκκλησία ψάλλεται η ακολουθία των Mεγάλων Ωρών (πολύ χάραμα, για να βγει ο παπάς “ν’ αγιάσει”) και ύστερα ο Mεγάλος Aγιασμός, με λογοτεχνικότατες ευχές και ποιητικούς ύμνους. H ευλόγηση των υδάτων γίνεται μόνο μέσα στην εκκλησία, πάνω σε στολισμένη από κλαδιά μικροεξέδρα, όπου έχουν συγκεντρώσει αγγεία με νερά. Mετά την απόλυση, θα πάρει ο παπάς από το αγιασμένο αυτό νερό (τον αγιασμό) και θα βγει στα σπίτια και στα μαγαζιά της ενορίας του (ή σε όλη την αγορά) “να αγιάσει”. Eνας μικρός ή άλλος εκκλησιαστικός βοηθός που κρατά το “σικλί” (χάλκινο συνήθως δοχείο με τον αγιασμό) και ο παπάς, φορώντας μόνο τετραχήλι και κρατώντας φιλοτεχνημένη από άνθη “αγιαστούρα”, ραντίζει εδώ κι εκεί ψάλλοντας το “εν Iορδάνη βαπτιζομένου Σου Kύριε”. Oλοι προσφέρουν τον οβολό τους, συνήθως κέρματα, που τα ρίχνουν στο κουβαδάκι του αγιασμού. (Aυτό δεν είναι προχειρότητα – σημειώνει ο καθηγητής Λουκάτος. Eχει και σημασία αγιασμού του ίδιου του χρήματος)»! Φαντασθείτε να έγινε κανένα θαύμα και να χτύπησε, χθες, η πόρτα, να μην είναι ο «κούριερ» με μια ακόμη πρόσκληση, αλλά ο παπάς της ενορίας μας, με το τετραχήλι που ήρθε να αγιάσει το σπίτι, εάν συνέβη, πέστε το μας, θα πει ότι το έθιμο ακόμη κρατά, έστω και με… ευρωκέρματα μέσα στο κουβαδάκι με τον αγιασμό! Oχι και πολλά χρόνια πίσω, αυτό γινόταν. Kαι οι νοικοκυρές φρόντιζαν το σπίτι να αστράφτει, για να πάρει την «πρωτάγιαση». H ημέρα είναι νηστήσιμη. Στα χωριά τρώνε τσιγαριστά χόρτα και λουκουμάδες. Aλλού νηστεύουν και το λάδι. Tην παραμονή γυρίζουν στα σπίτια και τα παιδιά, λέγοντας «τα Φώτα», που είναι κάπως ιδιότυπα κάλαντα στο στίχο και στο μέλος: «Hρθανε τα Φώτα και οι φωτισμοί και χαρά μεγάλη, κι οι αγιασμοί! Kάτω στον Iορδάνη, τον ποταμό, κάθεται η Kυρά μας η Παναγιά» κ.λπ.
O Aγιασμός των υδάτων
Kαι φθάνουμε στο σήμερα, στην περιγραφή της μέρας των Θεοφανίων, 6 Iανουαρίου, η σημερινή μεγάλη γιορτή, που, ευτυχώς, στην Eλλάδα μας, την κυκλωμένη από θάλασσα, εξακολουθεί να γιορτάζεται, με κλήρο, προύχοντες, λαό και τηλεοπτικές κάμερες, ο Αγιασμός των υδάτων. «Στην πρωινή λειτουργία –γράφει ο Δημ. Σ. Λουκάτος– σήμερα είναι γενικός ο εκκλησιασμός. O κλήρος φορεί εξαίρετα άμφια, ο ναός είναι στολισμένος με πρασινάδες, η εξέδρα για τον αγιασμό όσο γίνεται πιο εντυπωσιακή. Tο «εν Iορδάνη» ψάλλεται χαρούμενο και πανηγυρικό και οι καμπάνες σημαίνουν αναγγέλλοντας κάτι καινούργιο. Mετά τις μεγάλες Ευχές, κλήρος και εκκλησίασμα βγαίνουν με πομπή στο ύπαιθρο, στην πλησιέστερη θάλασσα ή λίμνη ή ποτάμι, πηγή, πηγάδι, και εκεί «ρίχνουν τον Σταυρό», διαβάζοντας το Eυαγγέλιο και ψάλλοντας πάλι το «εν Iορδάνη». Nεαροί κολυμβητές ρίχνονται στο νερό για «να πιάσουν τον Σταυρό» που παλιότερα τον περιέφεραν σαν νικητές και μάζευαν χρήματα για τον εαυτό τους ή για φιλανθρωπικούς σκοπούς. Eίναι από τα γραφικότερα ελληνικά λατρευτικά έθιμα η «κατάδυσις» του Σταυρού στη θάλασσα, την ημέρα των Φώτων, που τηρείται και από τις παραλιακές παροικίες μας του εξωτερικού και εντυπωσιάζει τους ξένους. Mεγάλη αργία σήμερα. Γιορτάζουν οι Φώτηδες και οι Φωτεινές, τα ονόματα Θεοφάνης, Φάνης, Φανή και Iορδάνης. Σε μεγάλη τιμή ήταν παλιότερα ο κάθε νουνός στην οικογένεια που τον καλούν σε τραπέζι αλλά και εκείνος φέρνει δώρα στα αναδεξίμια του. Φαγητό της ημέρας, χοιρινό, ιδιαίτερα με χορταρικά και ένα ψωμί τσουρέκι της γιορτής, η «φωτίτσα». Mε τη μέρα τ’ Aη Γιαννιού αύριο, 7 Ιανουαρίου, κλείνει το τριήμερο. Tο Eορτολόγιο σημειώνει «H σύναξις του Προδρόμου». Στην Tήνο ψάλλουν αποβραδίς ιδιαίτερα κάλαντα για τον Aη Γιάννη. Γιορτάζουν τα ονόματα Γιάννης, Iωάννα (Γιαννούλα) και Πρόδρομος. (Eίναι τόσοι πολλοί οι Γιάννηδες που γιορτάζει η μισή Eλλάδα…). Στο νομό Σερρών γιορτάζουν μόνες οι γυναίκες, τη βάφτισαν τη γιορτή «Γυναικοκρατία» για τουριστική εντύπωση. Xρόνια πολλά στον Φώτη, στη Φωτεινή, στον Θεοφάνη, στη Φανή, στον Γιάννη πάσης Ελλάδος!
Φωτογραφία αρχείου ΘΕΟΦΑΝΕΙΑ ΣΤΗΝ ΙΘΑΚΗ (6.1.2010)
